| Abstrakt: | Historiografia jako element kształtowania unickiej tożsamości. Unia i unici w twórczości historycznej Józefa Siemaszki.Historiografia Europy Środkowo-Wschodniej panowanie Mikołaja I uważała, i nadal uważa, za swoisty okres dziejów państwowości rosyjskiej. Badacze wskazywali na szerokie polityczno-społeczne, prawno-administracyjne, cerkiewno-kulturowe przemiany propagowane przez carat, mające wzmocnić samodzierżawny, rosyjski system władzy. Szczególne miejsce w tych badaniach przypadło tematyce związanej z tzw. uroczystym przyłączeniem społeczności unickiej do Cerkwi prawosławnej w 1839r. Sztandarowa postać “zjednoczenia” – Józef Siemaszko nie tylko był hierarchą unickim, który “powrócił na łono Cerkwi prawosławnej”, ale także badaczem-historykiem, mówiąc dobitniej – działaczem kościelnym zdającym sobie sprawę, jak wielką rolę dla ludzi żyjących w wieku XIX – nazywanym “wiekiem historii” – stanowiła refleksja nad przeszłymi dziejami. Refleksja ta miała przecież zmienić profil tożsamości społeczności unickiej zawieszonej miedzy Wschodem i Zachodem, kulturą łacińską i bizantyńską, pamięcią dziejów dawnej Rzeczypospolitej a rzeczywistością Rosji carskiej.Oczywiście – jak sam wielokrotnie podkreślał – najważniejszym jego dziełem była “Notatka” zatytułowana “O przeprowadzeniu reform Unickiej Cerkwi dla zjednoczenia jej z Prawosławną”, skierowana na ręce cerkiewno-państwowych decydentów rosyjskich. Po dotarciu do cara miała ona zmienić stosunek władcy do problematyki unijnej, zaktywizować politykę rosyjską do walki o pozbawienie Kościoła unickiego łacińskich i polonofilskich elementów, wreszcie – urzeczywistnić uroczysty powrót unitów na łono Cerkwi prawosławnej. Nie mógł jednak obszernego sprawozdania – dotyczącego położenia Kościoła unickiego w granicach państwowości rosyjskiej, zawierającego refleksje na temat przyczyn, przebiegu i skutków unii brzeskiej – napisać w ciągu tak krótkiego czasu. W odsyłaczach do “Pamiętników” znaleźć można – oprócz materiałów źródłowych wykorzystanych do sporządzenia “Notatki” – nieukończoną pracę badacza pt.: “Pismo o Prawosławiu Wschodnich Cerkwi (.…)”, która świadczy o świadomie prowadzonych przez niego rozległych badaniach źródłowych i znajomości dotychczasowej unijnej literatury prawosławnej i katolickiej. W pracy tej Siemaszko ukazał unię jako jaskrawy przejaw idącego ze strony Kościoła katolickiego zagrożenia, narażającego wartości uznane przez ludność ruską za najważniejsze, m.in.: przywiązanie do Cerkwi prawosławnej, a szerzej – do jej kulturowej bizantyńskiej i rosyjsko-prawosławnej odrębności. Unia została ludności ruskiej narzucona w rezultacie użycia siły, ale także na skutek spisku, zawiązanego w interesie Rzymu i szlacheckiej Rzeczypospolitej. Późniejsze krwawe dzieje wschodnich terenów Rzeczypospolitej tłumaczone były chęcią walki o utrzymanie prawosławia przez naród ruski: prawosławny, ale także – co stanowiło historiograficzną nowość – unicki. Dla autorów odezwy walka z unią prowadzona była przez samych unitów o wolność polityczną, w obronie życia i ludzkich praw. Skoro społeczność unicka została zmuszona do opuszczenia prawosławia, przemocą zlatynizowana i spolonizowana nie istnieją jakiekolwiek przeciwwskazania natury politycznej, historycznej czy teologicznej, aby po “oczyszczeniu” obrządku unickiego i zatamowaniu wpływów polskich unici mogli powrócić na łono prawosławia. Siemaszkowe “zjednoczenie” zakładało odejście od metody indywidualnych nawróceń na prawosławie i projektowało jednostkowy akt “powrotu” na łono Cerkwi prawosławnej przez Kościół unicki pod przewodnictwem jego hierarchii.Celem historiografii było więc w tym okresie wskazanie historycznej wykładni “zjednoczeniowego” aktu i nie potrzeba żmudnych dywagacji, by dowieść, że Siemaszko oraz jego następca – twórca szkoły historycznej – Mikołaj Kojałowicz znakomicie się z tego zadania wywiązali. Zaaprobowany przez Mikołaja zjednoczeniowy program Siemaszki został w przeważającej części dokonany pod koniec lat 30-tych XIX stulecia, natomiast przeprowadzony przez działacza osąd dziejów unii brzeskiej i późniejszych losów Kościoła unickiego promieniował szerzej w środowisku ukraińskich i białoruskich badaczy zapatrzonych w Rosję i prawosławną Cerkiew. Walka o tożsamość unicką zakończyć się miała stopieniem z prawosławiem, gwałtem odebranej Cerkwi i Rosji społeczności unitów, dlatego też historiografia uczniów Siemaszki posłużyła do organizacyjnego przygotowania podstaw do kolejnego zjednoczenia, tym razem unitów chełmskich. |