CBR » GRANTY
  
NazwaKultura literacka Wilna do roku 1655.
Zadania Jakub Niedźwiedź,  9-11.09.2004 - udział w VI Slovianskich chtienijach w Sankt-Petersburgu
  
  
OpisProjekt obejmuje badania nad kulturą literacką jednej ze stolic Rzeczypospolitej. Zakres chronologiczny pracy to głównie lata 1579 – utworzenie Akademii Wileńskiej – i 1655 – inwazja moskiewska i zniszczenie Wilna. Jest to okres kluczowy dla utwierdzenia się tego miasta jako jednego z najistotniejszych centrów kulturowych tej części Europy. Planuje się jednakże wstępne zarysowanie dziejów piśmiennictwa na terenie Wilna już od XIV w. Zasadniczym przedmiotem opisu będzie proces adaptowania kultury łacińskiej w mieście, które w czasach późnego średniowiecza stanowiło główny, obok Kijowa, ośrodek prawosławia na terenie monarchii Jagiellonów. Nie bez znaczenia będzie zatem przyjrzenie się miastu pogranicza wielu kultur i miastu, jako pewnej przestrzeni kulturowej. Pojawienie się Latinitatis i jej przyjęcie przez mieszkańców Wilna zadecydowało o włączeniu tych terenów w obręb kultury zachodniej – co ma niebagatelne znaczenie do dziś. Kultura łacińska dotarła wprawdzie do Wilna długo przed rokiem 1579, jednak dopiero ostatnie trzydziestolecie XVI w. przyniosło jej świetny rozwój. Efektem działań wileńskich humanistów, głównie z zakonu jezuickiego, był rozkwit kultury literackiej w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego w I poł. XVII w., kiedy tworzyli tu tacy wybitni autorzy, jak M. K. Sarbiewski, J. Olszewski, M. Smotrycki, K. i W. Kojałowicze, D. Naborowski, Z. Lauksmin i inni. Do poł. XVII w. Wilno funkcjonowało jako najważniejszy ośrodek literacki i kulturowy w tej części Europy. Oddziaływał on na tereny całego Wielkiego Księstwa Litewskiego, na Inflanty, ukraińskie części Korony i na państwo moskiewskie. Głównym zadaniem projektu będzie zatem prześledzenie procesu adaptowania Latinitatis w Wilnie – i w Wielkim Księstwie Litewskim – oraz przejmowania owej “łacińskości” przez środowiska prawosławne. Z tego powodu jednym z istotnych problemów staną się polemiki między zwolennikami i przeciwnikami unii Cerkwi z Kościołem. Ważnym zagadnieniem będzie stworzenie mapy owych środowisk kulturalnych: katolickich, protestanckich, prawosławnych i unickich. Warto będzie się przyjrzeć uczestnictwu wileńskich Żydów w kształtowaniu kultury literackiej. Zostaną przejrzane teksty powstające w kilku językach: ruskim, łacińskim, litewskim, polskim, niemieckim, greckim, hebrajskim i w jidisz. Można przypuszczać, że badania te pozwolą uchwycić moment, w którym język łaciński i polszczyzna (drugi język Latinitatis w Europie środkowej i wschodniej) zyskują dominującą pozycję. Istotne będzie spojrzenie na ówczesną kulturę miasta przez pryzmat podziałów społecznych. Wiadomo, że istniało kilka obiegów literackich i kilka niezależnych od siebie ośrodków drukarskich. Zachowane dokumenty pomogą ukazać, jak one funkcjonowały. Najważniejszym ośrodkiem literackim była ówcześnie Akademia Wileńska. Należałoby zatem w pierwszej kolejności przyjrzeć się obecności literatury w jej murach, jak również oddziaływanie jej na inne wileńskie (i nie tylko) środowiska literackie. Z tego też powodu konieczne będzie przyjrzenie się, jak centrum (Wino) oddziaływało na ośrodki prowincjonalne Litwy, Korony i Europy środkowo-wschodniej. Dominującą rolę odgrywała w ówczesnej kulturze retoryka, więc dziejom tej sztuki na terenie Litwy zostanie poświęcona część badań. Szczególnie interesujące wydaje się oddziaływanie artis bene dicendi na sposób postrzegania świata przez ludzi żyjących w XVI i XVII w. Daje się to zauważyć w stosowaniu kategorii retorycznych w innych sztukach (muzyka, malarstwo, architektura, teatr). Architektura i malarstwo Europy łacińskiej w stolicy Litwy byłyby zatem ważnym składnikiem tamtejszej Latinitatis jak i kultury literackiej. Część badań będzie więc poświęcona związkowi literatury z innymi sztukami (na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego). Prześledzenie tych zagadnień będzie wymagało kwerend w bibliotekach znajdujących się w całej Europie środkowo-wschodniej i północnej (Wilno, Warszawa, Kraków, Lwów, Kórnik, Wrocław, Mińsk, Petersburg, Moskwa, Kijów, Ryga, Uppsala). Jest wielce prawdopodobne, że kwerendy pozwolą na odkrycie i opublikowanie szeregu nieznanych tekstów rękopiśmiennych i drukowanych. Wstępne badania, poczynione w tych ośrodkach przez kierownika niniejszego grantu w czasie, gdy zbierał materiały do rozprawy doktorskiej poświęconej literaturze panegirycznej na terenie Litwy, pozwalają przypuszczać, że materiałów tych będzie bardzo wiele. Z całą pewnością umożliwią one na wnikliwe omówienie problematyki poruszanej w tytule niniejszego projektu. Przyniesie on, przynajmniej częściowo, odpowiedź na pytanie: jak doszło do uformowania się tego ośrodka kulturalnego – będącego najdalej wysuniętą na wschód stolicą łacińskiej Europy.
  
CelCelem projektu jest przede wszystkim zbadanie kultury literackiej Wilna w okresie 1579-1655. Planuje się wszakże przyjrzenie się (na zasadzie wstępu) temu, co się działo w piśmiennictwie wileńskim przed utworzeniem Akademii. Główne problemy związane z tym zagadnieniem to adaptacja kultury łacińskiej na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, spory wyznaniowe i ich rola w historii literatury w Wielkim Księstwie, związki między literaturą i innymi sztukami. Zbadane zostaną zbiory rękopisów i druków znajdujące się w wielu zagranicznych bibliotekach (gł. z terenów dawnego Związku Radzieckiego). Osobnym zagadnieniem będzie adaptowanie polszczyzny jako drugiego języka Latinitatis. Można przypuszczać, że w znacznym stopniu poszerzy się wiedza o literaturze staropolskiej oraz o procesach zachodzących w dawnej kulturze, zwłaszcza na terenach Wielkiego Księstwa. Wilno stanowiło w tym okresie jeden z najważniejszych ośrodków literackich, lecz jego rola pozostaje do tej pory niezbadana. Dlatego też ważnym zagadnieniem wydaje się oddziaływanie tego ośrodka na całą Europę środkowo-wschodnią. Dotychczasowe kwerendy, mające charakter sondaży, świadczą o dużej wartości materiałów przechowywanych w wileńskich (i nie tylko) bibliotekach. Ścisła współpraca z badaczami litewskimi, białoruskimi, ukraińskimi i rosyjskimi umożliwi dotarcie do trudno dostępnych książek i dokumentów.Nie istnieje dotychczas żadna monografia, w której opisywano kulturę literacką Wilna w omawianym okresie. Istnieją litewskie prace na temat historii literatury na terenach Wielkiego Księstwa (np. prace E. Ulčinaitė i S. Narbutasa), w większości będące monografiami pojedynczych zagadnień. Prace L. Piechnika o dziejach Akademii Wileńskiej tylko częściowo odpowiada na pytanie o drogi rozwoju Latinitatis na Litwie. Złożona ostatnio do druku rozprawa D. Fricka tylko częściowo zajmuje się interesującymi nas zagadnieniami, zasadniczo jest bowiem edycją źródeł. Zagadnienie to (recepcja i przetwarzanie kultury łacińskiej w Europie wschodniej) jest ważne, o czym świadczą programy realizowane przez OBTA w Warszawie oraz przez ośrodki w Ukrainie, Litwie, Kanadzie i USA. Niniejszy grant będzie się wpisywał w ten szeroki nurt badań i znacząco je uzupełniał. O zainteresowaniu problematyką kultury literackiej Wilna (choć w innym okresie literackim) świadczą książki A. Romanowskiego.Podstawą badań będą kwerendy w bibliotekach i archiwach Europy środkowej i wschodniej (Wilno, Mińsk, Grodno, Ryga, Tartu, Petersburg, Moskwa, Kijów, Lwów, Kraków, Wrocław, Kórnik, Warszawa), północnej (Sztokholm i Uppsala) oraz południowej (archiwa jezuickie w Rzymie). Pozyskane w tych ośrodkach materiały posłużą do analizy przedstawionych w wyżej problemów. Wykorzystane zostaną narzędzia, jakimi posługuje się współczesna socjologia i antropologia literatury, choć istotną pomocą będzie dla niniejszych badań klasyczna retoryka. Retoryka będzie też przedmiotem badań, ponieważ to ona była głównym nośnikiem Latinitatis w XV-XVIII w.Przewiduje się trzy sposoby udostępnienia wyników badań.Opracowane wyniki badań posłużą do napisania obszernej monografii poświęconej kulturze literackiej Wilna do 1655.Kserokopie i mikrofilmy zdobyte w czasie kwerend będą się znajdowały w Katedrze Kultury Literackiej Pogranicza w Instytucie Polonistyki UJ. Będą one skatalogowane i opisane – będzie można zatem z nich korzystać. Katalog będzie umieszczony na stronie internetowej Katedry, kiedy taka strona powstanie.Przewiduje się uruchomienie w Uniwersytecie Jagiellońskim opcji dla studentów polonistyki i innych kierunków humanistycznych nt. Kultura literacka Wielkiego Księstwa Litewskiego do roku 1655.