| Opis | 1. Projekt Humanistyka jako czynnik kształtowania tożsamości europejskiej Polaków powinien obejmować zasadniczo dwa pola badawcze. Po pierwsze: w jaki sposób Polacy postrzegają samych siebie i w jaki sposób szeroko rozumiana humanistyka pomaga w ukształtowaniu własnej tożsamości narodowej; po drugie: w jakich relacjach pozostaje wspomniane poczucie tożsamości wobec pojęcia Europy oraz szeregu innych pojęć związanych z europejskością. Oba te pola badawcze nachodzą na siebie i częstokroć warunkują wzajemnie swoje istnienie. W związku z tym ich wydzielenie będzie mieć charakter pragmatyczno-opisowy. Kolejne uściślenie powinno dotyczyć pojęcia humanistyki. Winna być ona rozumiana jak najszerzej, przy czym jej fundamentem będzie literatura i kultura oparta na słowie mówionym i pisanym. Proponuję nawiązanie tutaj do pojęcia renesansowej humanitas, nie zaś do współczesnych definicji, zawężających humanistykę do „nauk badających człowieka jako istotę społeczną oraz jego wytwory” (Słownik języka polskiego PWN). 2. Na początku realizacji projektu należałoby ustalić zasadniczy słownik pojęć, jakimi będą się posługiwali jego uczestnicy: Europa, europejskość, naród, tożsamość narodowa i europejska, poczucie własnej odrębności, humanistyka etc. Pojęcia te zmieniają się wraz z upływem czasu i kontekstu kulturowego, celowe więc byłoby ustalenie różnic w ich pojmowaniu. Dalsze etapy prac pomogłyby w znalezieniu cech wspólnych, ukazanie linii rozwojowej lub nieciągłości. Efektem badań byłoby stworzenie kilku uzupełniających się wzajemnie książek, których autorzy pokazywaliby relacje między tymi pojęciami i – co więcej – pokazaliby, co myśleli i myślą o europejskości Polacy, żyjących w różnych miejscach i czasach. Z konieczności byłyby to monografie pojedynczych zagadnień, które układałyby się w mozaikę stanowiącą różnorodną całość. Temat jest na tyle szeroki i niezbadany, że stworzenie spójnej, ostatecznej i wyczerpującej go książki jest obecnie niemożliwe. Wydaje się jednak, że monografie ujęłyby najważniejsze zagadnienia dotyczące roli humanistyki w kształtowaniu tożsamości europejskiej Polaków. Powstałyby w ten sposób fundamenty pozwalające prowadzić dalszą dyskusję i dalsze badania. 3. W obrębie wspomnianych dwóch pól badawczych należałoby się zająć szeregiem węższych tematów. Poniżej przedstawiono ich propozycje. Przede wszystkim wiążą się one z oddziaływaniem literatury i kultury średniowiecznej oraz wczesnonowożytnej na formowanie się współczesnej świadomości europejskiej Polaków. a) Literatura polska w obcych językach – literatura obca w języku polskim. Literatura polska przez stulecia nie tylko czerpała z zasobów kultury europejskiej, ale również stanowiła jej przekaźnik. W pewnym momencie stała się ona również przedmiotem naśladowania. Dzieła należące do polskiej kultury literackiej mogły więc powstawać nie koniecznie w polszczyźnie. Podobnie polszczyzna w pewnym momencie stała się uniwersalnym językiem kultury w Europie Środkowo-Wschodniej. Za pośrednictwem języka rozpowszechniała się kultura i literatura polska (od XVI w. po czasy współczesne). Temat ten jest jeszcze niezbadany. Interesujące byłyby tu studia nad literaturą ukraińską, żydowską, niemiecką (na Śląsku, w Prusach i Inflantach), rosyjską, białoruską, litewską, węgierską. b) Postrzeganie przestrzeni europejskiej i polskiej przy pomocy kategorii literackich. Podróż literacka po Europie. Postrzeganie przestrzeni europejskiej zmieniło się zasadniczo w ciągu ostatnich kilku wieków. Układ północ-południe został zastąpiony przez relację wschód-zachód. Zmieniło się poza tym myślenie w kategoriach centra-peryferia. Należałoby postawić następujące pytania: co pisarze i naukowcy działający w Rzeczypospolitej w dawnych wiekach uważali za centra polskie i europejskie? Jaka miałaby być ich funkcja? Jak zmieniała się ich hierarchia? Co Polacy o nich wiedzieli a co sobie wyobrażali? Jak zmieniał się ich stosunek do przestrzeni na skutek podróży i doświadczenia? Jak europejska tradycja literacka oddziaływała na sposób przedstawiania przestrzeni? c) Stereotypy narodowe i autostereotyp Polaków. Już od czasów Średniowiecza ludzie wykształceni interesowali się różnicami między poszczególnymi narodami. Znajdowało to swoje odzwierciedlenie w twórczości literackiej jak i w badaniach naukowych. Nie zawsze poddawano je świadomej refleksji. Zebranie i usystematyzowanie wiedzy na ten temat (istnieje już niemała bibliografia) oraz jej weryfikacja stałyby się głównym polem niniejszych rozważań. Nacisk należałoby położyć na wspólnotę pewnych sądów w całej Europie. Warto by się ponadto przyjrzeć, czy zmieniały się stanowiska piszących w zależności od ich pochodzenia, stanu, doświadczeń, wykształcenia i obycia literackiego. d) Dawna historiografia polska wobec Europy. Ta część badań odnosiłaby się do świadomego kształtowania wizerunku Polski w Europie na przestrzeni XII-XVII w. Pośrednio odbijałyby się tu poglądy pisarzy i naukowców polskich na temat tego, co Europejczycy wiedzą o Polsce. Należałoby się przyjrzeć zabiegom autokreacyjnym w ich dziełach. Jako materiał porównawczy mogłyby służyć dzieła poetyckie, pisane w celach propagandowych i informacyjnych. Głównym polem badań byłaby tu literatura nowołacińska. e) Uzupełnieniem badań – i formą ich popularyzacji – mógłby być słownik pojęć istotnych dla kształtowania się tożsamości europejskiej Polaków. Adresatem tego wydawnictwa byliby inni naukowcy, studenci, nauczyciele, politycy i inni. Książka ta wyjaśniałaby genezę szeregu ważnych pojęć ważnych dla tożsamości europejskiej Polaków. Należałoby położyć szczególny nacisk na ukazanie literackiej genezy i natury tych określeń. Oto niektóre z nich: respublica, humanitas, Christianitas, idee mesjanistyczne, stereotypy narodowe i autostereotypy, zagrożenie ze wschodu, demokracja, antysemityzm, pogranicze kultur, nacjonalizm, dialog międzywyznaniowy, postęp, Słowiańszczyzna, Europa Środkowa, rewolucja, Galicja, Północ, niepodległość, katolicyzm, wolność, równość, braterstwo, postkomunizm, zimna wojna, powstanie, antemurale, państwo, Zachód, własność, socjalizm etc. |