Od końca lat 70. XX wieku obserwujemy rosnącą popularność pojęcia wczesnej nowożytności, początkowo na gruncie historiografii angloamerykańskiej, następnie także historiografii pisanej w innych językach, w tym w języku polskim. Wprowadzenie tego terminu zdaje się stwarzać nowe możliwości badawcze i rozwiązywać szereg problemów związanych z dotychczas stosowaną terminologią periodyzacyjną. Samo w sobie narzędzie to budzi jednak także pewne wątpliwości. W równym stopniu jak narzędzia wcześniejsze (takie jak np. pojęcia Renesansu czy literatury staropolskiej) obciążone jest określonymi założeniami.

            Coraz bardziej widoczne są obecnie próby aplikacji terminu poza wąsko pojętą historiografię i nadania mu swoistej funkcjonalności w ramach odmiennych dyskursów badawczych, takich jak historia sztuki, medioznawstwo, a także badania literackie.

            W moim wystąpieniu skupię się przede wszystkim na pytaniu o możliwość aplikacji pojęcia wczesnej nowożytności w polskich badaniach literaturoznawczych. Podkreślę w nim także, że pojawienie się nowego narzędzia terminologicznego może przyczynić się do ponownego ożywienia dyskusji na temat „procesu historycznoliterackiego” (czy też, za Henrykiem Markiewiczem i Teresą Walas – po prostu „procesu literackiego”?). Dyskusja ta wykraczać może obecnie poza tradycyjną opozycję orientacji egzo- i ergocentrycznych, odwołuje się bowiem do zmienionego sposobu myślenia o samej kategorii literackości. Tekst ten wpisuje się ponadto w trwającą od dłuższego czasu debatę na temat terminologii opisu tzw. literatury dawnej / staropolskiej / przedrozbiorowej. Zasadnicza część wystąpienia poświęcona zostanie możliwościom i ograniczeniom związanym z użyciem owych pozornie synonimicznych terminów.

            Spróbuję następnie pokazać, że ta „terminologiczna” dyskusja okazuje się prowadzić do bardzo interesujących wątków współczesnej myśli filozoficznej, kulturoznawczej i wreszcie literaturoznawczej. Prace tak różnych badaczy jak m.in. R. Koselleck, F. Jameson, P. Osborne, K. Davis, E. Hayot czy Wai Chee Dimock koncentrują się coraz częściej na zagadnieniu periodyzacji w kontekście takich problemów, jak ideologizacja czasu, asynchroniczność doświadczenia czasu i konieczność jego nowej konceptualizacji. Co interesujące, wszystkie one współtworzą projekt radykalnej przebudowy dominujących dotąd schematów myślenia periodyzacyjnego – przebudowy, o którą od dawna upominają się przecież mediewiści.

            W końcowej części wystąpienia podejmę zagadnienie nowych propozycji multilinearnych (transchronologicznych) w badaniach historycznych, zastanawiając się nad ich przydatnością w polskich badaniach historycznoliterackich, przede wszystkim w projektach syntezy polskiej literatury „dawnej”.

Wybrana literatura przedmiotu:

Stanisław Balbus, Czy literatura jest podzielna?, „Życie literackie”, 1972, nr 38-39.

Kathleen Davis, Periodization and Sovereignty: How Ideas of Feudalism and Secularization Govern the Politics of Time, Philadelphia 2008.

Wai Chee Dimock, Planetary Time and Global Transition: ‘Context’ in Literary Studies, „Common Knowledge”, tom 9 nr 3, 2003, s. 488-507.

Wai Chee Dimock, Through Other Continents: American Literature Across Deep Time, Princeton 2008.

Eric Hayot, Against Periodization; or, On Institutional Time, „New Literary History”, tom 42, nr 4, 2011, s. 739-756.

Lynn Hunt, Measuring Time, Making History, Budapest 2008.

Fredric Jameson, The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act, Ithaca, N.Y. Cornell University Press 1981.

Margreta de Grazia, The Modern Divide: From Either Side, „Journal of Medieval and Early Modern Studies”, tom 37 nr 3, 2007.

Reinhart Koselleck, Wiederholungstrukturen in Sprache und Geschichte, w: Vomm Sinn und Unsinn der Geschichte: Aufsätze und Vorträge aus vier Jahrzehnten, red. C.Dutt, Frankfurt am Main, 2010.

Reinhart Koselleck, Zeitschichten. Studien zur Historik, Frankfurt 2000.

Literatura dawna a współczesna humanistyka, pod red. K.Obremskiego, Toruń 2010.

Literatura staropolska w dydaktyce uniwersyteckiej, red. J.Okoń, M.Kuran, Łódź 2007.

Henryk Markiewicz, Niemożliwa, ale niezbędna, „Teksty Drugie”, 2011, nr 1-2, s. 355-360.

Antoni Mączak, Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo w Europie wczesnonowożytnej, Warszawa 1986.

Ryszard Nycz, Możliwa historia literatury, „Teksty Drugie”, 2010, nr 5, s. 167-184.

Peter Osborne, The Politics of Time: Modernity and Avant-Garde, London, New York, 1995.

Tim Reiss, Perioddity: Considerations on the Geography of Histories, „Modern Language Quarterly: A Journal of Literary History”, wyd. specjalne.: Periodization: Cutting Up the Past, tom 62, nr 4, 2002.

Roman Pollak, Wśród literatów staropolskich, Warszawa 1966.

Bogdan Suchodolski, Narodziny nowożytnej filozofii człowieka, Warszawa 1963.

Teresa Walas, Czy jest możliwa inna historia literatury? Kraków 1993.